Vliegenzwam

Bijnamen

Fly Argaric (Engels), duidt net als Vliegenzwam op het oude gebruik waarbij de paddenstoel in melk werd gedaan om op die manier vliegen in huis te doden.

Botanische naam

Amanita muscaria. Het genus Amanita komt wellicht van het Griekse woord Amanitai dat wil zeggen: paddenstoel zonder details. Volgens andere bronnen (Persoon) zou het van Amanos komen, een eiland tussen Sicilië en Syrië, waar de paddenstoel in grote aantallen te vinden zou zijn.

Waarschuwing: Binnen het Amanita genus komen de meest dodelijke paddenstoelen voor (bijvoorbeeld de Groene Knolamaniet, Amanita phalloides). 

Beschrijving

De Vliegenzwam (Amanita muscaria var.muscaria) is een paddenstoel met de rode kleur en witte stippen. Ze behoort zeker tot de zeer opvallende paddenstoelen. Wanneer ze jong is, bedekt een witte laag het volledige vruchtlichaam, wanneer ze groter wordt breekt deze witte laag tot de witte stippen, die met leeftijd steeds meer kunnen verdwijnen. De hoed kan in diameter 3 tot 39 cm worden en de steel 5 tot 20 cm lang. De stam is voorzien van een ring en wordt naar onder toe bolvormig. De kleur van de steel is wit tot crèmekleurig. De lamellen (aan de onderkant van de hoed) staan los van elkaar of zitten lichtelijk aan elkaar vast en zijn wit van kleur. De sporenprint is wit.

De Vliegenzwam komt voor in het westen van Noord-Amerika, Europa en Azië. Ze groeit onder verschillende boomsoorten, vaak zijn dit naaldbossen. Ze groeit onder dennen, sparren, eiken en madrone. Soms alleen, soms in grote aantallen.

Effect

De Vliegenzwam bevat verschillende werkzame stoffen die voor haar psychoactieve effect zorgen. Enkele hiervan zijn iboteenzuur, muscimol en (in mindere mate) muscazone. In een onderzoek (Wieland et al. 1953) werd er de tryptamine bufotenine geëxtraheerd uit Amanita muscaria. Bufotenine is verder enkel van dierlijke oorsprong (waaronder de Bufo pad, bijvoorbeeld Bufo alvarius). Deze stof lijkt sterk qua chemische structuur op de stoffen psilocybine, DMT en 5-MeO-DMT.

Volgens Jonathan Ott kunnen de effecten als volgt beschreven worden:

“Na ongeveer 90 minuten na inname beginnen de volle effecten. Levenloze objecten lijken plotseling allemaal een ziel te hebben, golfbewegingen in het gezichtsveld, auditieve hallucinaties en een zeer heldere en stille mentale staat van zijn. Bijwerkingen zijn misselijkheid, lamheid en verlies van gevoel van coördinatie. De effecten verschillen in hoge mate van die van psilocybine, LSD en mescaline en kunnen zo’n acht uur aanhouden.” 

Giftigheid

De Vliegenzwam bevat tevens verschillende toxische stoffen. Hoewel niet dodelijk, kunnen zij voor zeer onaangename bijwerkingen zorgen, waaronder misselijkheid, flauwvallen, verlies van gevoel van oriëntatie.

Hoewel in verschillende boeken terug te vinden is dat de Amanita muscaria een dodelijk giftige paddenstoel is, klopt dit volgens onder andere etmycoloog R. Gordon Wasson niet. Volgens hem is er geen enkel geval bekend waarbij iemand een dodelijke hoeveelheid van deze paddenstoel heeft ingenomen. Volgens Jonathan Ott is er nog steeds te weinig bekend over de giftigheid van deze paddenstoel. Deze bron vermeld dat de werkzame en toxische stoffen in zeer uiteenlopende hoeveelheden aanwezig kunnen zijn. Dit is afhankelijk van de vindplaats, het jaargetijde en andere factoren. Het is dan ook zeer gemakkelijk een te hoge dosis binnen te krijgen, waardoor de negatieve effecten de overhand nemen. Zo kan er een dissociatieve staat optreden waarbij men het contact met de realiteit verliest en zelfs in een zekere coma-toestand terecht kan komen.

Volgens verschillende gebruikerservaringen in het effect van de Vliegenzwam niet aangenaam te noemen, en vaak ook niet psychedelisch. Door de Amanita muscaria te drogen, verandert een deel van de stof iboteenzuur in muscimol. Dit resulteert in een verhoogde psychoactieve werking en een verlaging van negatieve bijwerkingen.

Gebruik door sjamanen in Noordoost Azië en Siberië

Amanita muscaria is een paddenstoel met psychoactieve eigenschappen en wordt al eeuwenlang door de mens gebruikt. 

In Siberië kent men een zeer lange traditie waarin deze paddenstoel een belangrijke rol speelde. In Kamchatka (Siberië) kent men de paddenstoel tal van bijzondere eigenschappen toe en wordt ingezet door sjamanen om de genezing van verschillende ziekten te bevorderen. Hier noemt men de Vliegenzwam ‘mukhomor’. Tegenwoordig zijn de verschillende tribes van deze omgeving met uitsterven bedreigd en wordt de kennis maar door een enkele sjamaan doorgegeven. Informatie over het gebruik van de paddenstoel (bron: Carter/Jo Norris):

Bereiding: Pluk de Vliegenzwam wanneer deze als enkeling groeit, niet wanneer hij een groepje vormt met andere paddenstoelen. Graaf ze uit met je hand, geen mes gebruiken. Kleinere exemplaren (met geopende hoed/vlies) zijn sterker. Droog de paddenstoelen in de schaduw, liefst met een briesje, de hoeden naar boven gericht.

Reizen: Neem een aantal paddenstoelen in hoeveelheden van oneven getallen. Drie of vijf stukken of exemplaren. Drink veel water. Als je een grote dosis neemt, kom je in een staat van lethargie (ziekelijke slaapzucht). Waarschuw de mensen in je omgeving dat je de komende tijd (een uur, drie uur, een dag, een jaar) niet gestoord kunt worden.

Medicinale werking: Drie verse stukjes Amanita muscaria zouden werken tegen een zere keel en kanker. 

Bereiding voor gewrichtspijn: leg een aantal jonge paddenstoelen in een luchtdichte container. Plaats deze in een donkere en koele ruimte (bijvoorbeeld een kelder) en wacht tot er sap uit de paddenstoelen komt. Neem ze in je hand, knijp ze fijn en smeer de pulp op de plaats van de gewrichtspijn. Wikkel hier verband om en laat een nacht zitten. 

Amanita muscaria zou verder door oudere leden van de Koryak tribe gebruikt worden als slaapmiddel en als tonic voor de gezondheid. Ze aten de gedroogde paddenstoel of lieten haar wellen in blauwe bessensap. Hierdoor “sliepen ze voor acht uur en werden verfrist wakker met meer energie dan gewoonlijk.” (Lincoff 19595).

Er bestond een ware ruilhandel in Siberië waarbij de regio van Kamtchatka veel Vliegenzwammen bezat en deze ruilde met andere regionen voor onder andere rendieren. Eén paddenstoel zou soms voor één rendier geruild worden (Lewin 1931). Binnen het volk van de Koryakken was het gebruikelijk dat de vrouwen op stukjes gedroogde Amanita muscaria kauwden, hier rolletjes van maakten en de mannen deze door slikten. Of de vrouwen hier ook psychoactieve effecten van kregen is niet bekend. Men bemerkte algauw dat de werkzame bestanddelen van de paddenstoel via de urine werden opgenomen. Op die manier kon men meerdere keren effect hebben van één paddenstoel. Het was dan ook de gewoonte om de eigen urine op te drinken, om op die manier nogmaals effect te hebben van de paddenstoel. De effecten zouden sterk verschillen, afhankelijk van persoon tot persoon, de dosis en de potentie van de paddenstoel. Soms zouden er geen enkele effecten optreden. Beschrijving van de effecten zijn als volgt: na 1 tot 2 uur begon men te bibberen, en veel te bewegen. In deze fase waren de gebruikers blij en euforisch en begonnen de visioenen waar zij met elkaar en met de personen in de visioenen over spraken. Ook was het mogelijk dat de gebruikers sterk uiteenlopende emoties ervoeren, waaronder woede, verdriet. Ze zongen en dansten in vrolijkheid of van kwaadheid. Deze overactiviteit werd gevolgd door een lamheid die bijna leek op bewusteloosheid. Vervolgens kon de energieke fase zich herhalen, gepaard met hallucinaties.

Gebruik door de Vikingen

Hoewel het speculaties blijven, zijn er verschillende bronnen die vermelden dat Amanita muscaria gebruikt werd door de Vikingen. S. Odmann suggereerde voor het eerst in 1784 dat zij de paddenstoel gebruikten tijdens gevechten. Zo zou het Berserker volk de effecten van de Vliegenzwam gebruiken om tijdens een gevecht tot bovenmenselijke acties in staat te kunnen zijn. Er werd gesproken van de zogenoemde Bereserk Woede, waarbij de Vikingen in de strijd haast in wilde dieren veranderden en vriend en vijand te lijf gingen. 

Eetbaarheid

In traditioneel gebruik wordt de Vliegenzwam ook gebruikt als eetbare paddenstoel, maar enkel nadat de werkzame stoffen verwijdert zijn door de paddenstoel te koken. De werkzame stoffen komen op die manier in het water terecht, waardoor men de paddenstoel veilig zou kunnen eten. De smaak van de paddenstoel is niet noemenswaardig.

Snij de hoed en de steel van de Amanita muscaria in dunne plakjes (niet meer dan 3 tot 4 mm dik). Op die manier wordt het oplossen van de actieve bestanddelen versneld. Voor elke 110 gram paddenstoel, gebruik je 1 liter water met 1 theelepel zout. Eventueel kan voor de smaak kruiden toegevoegd worden aan het water. Breng het water tot het kookpunt (wacht tot het borrelt) en voeg vervolgens de stukjes paddenstoel toe. Kook de paddenstoel voor 10 tot 15 minuten, tot de paddenstoel zacht is. Giet het water af en spoel af.

Gebruik in Japan

In Sanada (Nagano, Japan) zou de gedroogde Amanita muscaria gebruikt worden als smaakmaker in de keuken, om op die manier tot de smaak umami te komen. Ook zou de gedroogde poedervorm van de paddenstoel aan soepen en sauzen.