Lessen uit guarana en de Sateré-Mawé

Auteur: Luna Science bachelor met ervaring in psychoactieve en medicinale planten. Contentschrijver, onderzoeker en antropologieliefhebber.

De mythe van de guarana

Voordat de dingen waren zoals ze nu zijn, waren er drie broers en zussen: Ocumáató, Icuamã en Onhiámuáçabê (soms Oniawasap'i genoemd). Oniawasap'i, die geliefd was bij alle planten en dieren en die de kennis van het bos in handen had, had de leiding over de Nusoken, een heilig land waar ze een kastanjeboom had geplant.

Oniawasap'i had nog nooit een echtgenoot gehad, maar toch wilden veel dieren in het bos bij haar wonen. Op een dag, sproeide een kleine slang, vastbesloten om bij Oniawasap'i te komen, wat parfum op het pad waar Oniawasap'i altijd langs zou lopen. Oniawasap'i vond de geur van de parfum heerlijk en toen ze de geur complimenteerde, botste het slangetje (Moikyt) op Oniawasap'i's enkel en ineens was Oniawasap'i zwanger. Toen Oniawasap's broers en zussen erachter kwamen dat ze zwanger was, waren ze erg boos en overstuur en als straf verdreven ze haar uit hun huis en het Nuskenland waar Oniawasap'i de kastanjeboom had geplant. Oniawasap'i ging alleen in een huis wonen en met de tijd en de hulp van drie andere wezens: de mucura (stinkdier), de eend en de saracura (leien-borstkalk), beviel ze van haar kind, dat ze toen Moikyt noemde.

De ooms van het kind (Ocumáató en Icuamã) kwamen een paar keer op bezoek, maar ondanks dat ze vriendelijk tegen hen waren als ze in hun buurt waren, vervloekten ze het kind altijd achter hun rug om. Naarmate het kind ouder werd, werd hij echter steeds meer gek op de eetgewoonten van zijn ooms en bleef hij insinueren dat hij ook kastanjes van de boom wilde eten die zijn moeder, Oniawasap'i, had geplant. Aanvankelijk vertelde Oniawasap'i het kind dat ze de kastanje niet mochten eten, omdat de ooms hen verboden hadden het heilige land van Nusoken te bezoeken. Toen het kind echter bleef aandringen, gaf de moeder zich over en beiden slopen het land binnen om van de boom te eten. Na enige tijd kwamen de ooms erachter wat ze hadden gedaan en vermoordden het kind. 

Toen Oniawasap'i achter de dood van haar kind kwam, was ze woedend en liep ze helemaal naar het huis van haar broer of zus met de bedoeling ze te vermoorden. Toen ze echter aankwam, namen de broers en zussen de pijl die ze had meegebracht om hen te doden weg en gaven haar in plaats daarvan een katoenen spil die zei dat dat alles was wat ze vanaf dat moment nodig zou hebben. Toen dit gebeurde, veranderde Oniawasap'i plotseling en keerde ze zich naar haar zoon toe, en begon ze hem alle goede dingen te vertellen die vanaf dat moment naar hem toe zouden komen en alle goede dingen die de jongen naar de aarde zou brengen. Toen ze dit deed, rukte ze het linkeroog uit het kind en plantte het. Uit het linkeroog groeide de valse guarana. Daarna plukte ze het rechteroog en deed hetzelfde. Uit het rechteroog groeide de echte guarana, waar al het goede uit voortkwam.

Guarana als nieuw sociaal contract

Voor de Sateré-Mawé is guarana het symbool van een plotselinge verandering in hun cultuur, die ging van een maatschappij die ondergedompeld was in wraak, separatisme en oorlogen naar een maatschappij waarin delen, ontmoeten en argumentatief bestuur centraal stonden. Voor de Sateré-Mawé is guarana een symbool van een nieuwe maatschappelijke organisatie en ook een entiteit die hun etniciteit en identiteit naar buiten toe verwoordt en versterkt. 

Uit de vele representaties die de Sateré-Mawé gebruiken om uit te leggen wat guarana werkelijk betekent, is de beste metafoor van de 'ware smoking' (tuisa 'horo'). De 'ware tuxaua' is degene die met goede raad en woorden van begrip (sehay wakuat) een toekomst van lang leven opent voor de nakomelingen. De 'ware tuxaua' is degene die de plaats (het behoren) en de rol (de competentie) van elk individu binnen het collectief weet te herkennen en degene die, alvorens een beslissing te nemen, altijd luistert naar alle leden binnen de gemeenschap en alle leiders van de naburige gemeenschappen. 

Om de mogelijkheid te hebben om naar iedereen te luisteren, roept de tuisa 'horo een vergadering of algemene vergadering op waarin iedereen die wil worden gehoord, dit kan doen via het delen van een guarana-drankje (capô). Tijdens deze bijeenkomsten speelt guarana de rol van het verzamelen van de stem van alle betrokkenen en het maken van deze stemmen een enkele stem (we'entupehay'yn): de stem van degene die de bijeenkomst heeft opgeroepen. De verwachting is dat de enkele stem die uit de vergadering komt op een verzoenende manier de gedachten van alle aanwezigen verenigt. Door het horizontaal delen van woorden, gefaciliteerd door de capô, kan de tuxaua leren over de kwesties binnen de gemeenschap en de nodige adviezen vormen. 

De opkomst, de val en de herrijzenis van de Sateré-Mawé

De Sateré-Mawé maken al sinds mensenheugenis gebruik van de guaranaplant. De eerste Europese vermelding van de plant komt van een priester genaamd João Felipe Betendorf die in 1669 een aantekening maakte waarin hij guarana noemt als het goud van de Sateré-Mawé. Sinds lange tijd, voorafgaand aan de Europese invasie, werd Guaraná gecommercialiseerd en uitgewisseld tussen verschillende gemeenschappen in het zuiden van het Amerikaanse continent. Tegen de tijd dat de Europeanen aankwamen, was guarana al bekend bij de Sateré-Mawé, maar ook bij vele andere gemeenschappen uit regio's die tegenwoordig Brazilië en delen van Bolivia, Argentinië, Paraguay, Peru, Colombia en Venezuela omvatten. Volgens sommigen was er in Venezuela een ander type guarana dat groeide in de Orinoco regio en de Rio Negro, die ook werd geconsumeerd door een andere gemeenschap genaamd Baré. 

Ondanks de wijdverspreide consumptie van de guaranaplant, bleef de teelt en transformatie van guarana lange tijd het monopolie van de Sateré-Mawé. Pas in de loop van de 19e eeuw nam het  monopolie af door de rubberindustrie, die een aanzienlijk aantal Maués (die van Sateré-Mawé) uit de guarana-industrie haalde en in de rubberindustrie bracht. In de 20e eeuw werd de rol van de Sateré-Mawé in de teelt van guarana opnieuw overschaduwd door externe instanties die nu de teelt van de guarana begonnen over te nemen met als doel de plant te gebruiken om de tegenwoordig zo populaire guarana soda te maken. Omdat deze externe instanties de teelt van de guaranaplant overnamen, hebben ze niet alleen de Sateré-Mawé van het proces uitgesloten, maar ook hun kennis over de plant en de bijbehorende cultuur volledig genegeerd. 

Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw begon de Sateré-Mawé zich te herstellen van de jaren van exploitatie. Met guarana in het hart van hun verzetsbeweging, begon de Sateré-Mawé zich te richten op het herstel van hun economische autonomie, die ze in de 19e en 20e eeuw verloren hadden. Guaraná speelden een immense rol in de oprichting van hun politieke organisatie genaamd 'Conselho Geral da Tribo Sateré-Mawé' (CGTSM), die de krachten die tegen de gemeenschap in gingen, moest terugvechten. Het speelde ook een sleutelrol bij geschillen over de financiering van gemeenschapsprojecten en de productie en commercialisering van guarana op een duurzame manier door de Sateré-Mawé gemeenschap. 

In de jaren negentig van de vorige eeuw slaagde de Sateré-Mawé er eindelijk in om een project voor de commercialisering van guarana (Waraná) op te starten volgens hun eigen ethische, ecologische, sociale en culturele parameters. In 2008 hadden ze de Consórcio dos Produtores Sateré-Mawé (CPSM) opgericht, bestaande uit 500 Sateré-Mawé families die guarana produceerden in meer dan 70 verschillende Sateré-Mawé dorpen. Tegenwoordig hebben de Sateré-Mawé te maken met organisaties in verschillende Europese landen en zijn ze er eindelijk in geslaagd om hun economische, sociale en culturele autonomie terug te krijgen, allemaal volgens de idealen van de guarana: door te luisteren en horizontaal te discussiëren.

Guarana in de context geplaatst 

De Sateré-Mawé maken bij de toegang tot hun pagina een duidelijke uitspraak: 'Onze cultuur is geen erfgoed. Onze cultuur is macht". Door middel van guarana hebben de Sateré-Mawé langzaam de macht over hun eigen cultuur teruggewonnen. Door hun kennis over de plant op te eisen en hun identiteit met betrekking tot de plant te bevestigen, hebben de Sateré-Mawé gedaan wat voor de meeste gemeenschappen een zeer moeilijke taak is: ze zijn erin geslaagd om hun eigen ruimte te creëren binnen de structuren van de zogenaamde 'westerse' wereld, niet door zich daaraan te conformeren, maar door het belang van hun eigen kennis binnen die structuur aan te tonen. 

Door de commercialisering van guarana, op hun eigen voorwaarden, zijn de Sateré-Mawé er ook in geslaagd om een ruimte te creëren waar andere sferen van hun gemeenschap groeien. Van het vechten voor het recht op hun land, tot het tonen van het belang van hun cultuur, heeft guarana de gemeenschap in staat gesteld om zich buiten haar naaste omgeving te vestigen, op nationaal en internationaal niveau. 

Op hun website is het tegenwoordig mogelijk om hun groei te zien, zowel in termen van de partnerschappen die worden gevormd als in termen van het soort inhoud dat wordt geproduceerd: van academisch antropologisch werk dat wordt gedaan op de gemeenschap, tot radioprogramma's die worden uitgezonden naar de lokale regio, tot YouTube-kanalen die hun dagelijkse werk laten zien tot de eerste stappen naar de oprichting van hun eigen Sateré-Mawé inheemse universiteit, een universiteit waar alle kennis over de geschiedenis, de cultuur en de politiek van de gemeenschappen kan worden doorgegeven.  

Lessen uit guarana

In tijden van crisis zoals we die nu doormaken, zijn de kracht en de organisatorische vaardigheden van de Sateré-Mawé een voorbeeld van wat er gedaan kan worden om te overleven. Binnen de Braziliaanse context, waarin het inheemse leven voortdurend wordt bedreigd, laten de Sateré-Mawé zien dat er misschien nog hoop is, dat het mogelijk is om te streven. In een wereld waar het luisteren en het delen van informatie achteruit lijkt te gaan, laten de Sateré-Mawé, in navolging van de leer van de guarana, zien dat het mogelijk is om zich op een andere manier te organiseren en dat het mogelijk is om te groeien zonder over anderen heen te stappen. De volgende keer dat we gebruik maken van guarana, moeten we misschien meer aandacht besteden aan wat het te zeggen heeft en, wie weet, misschien kunnen we op een dag ook leren van de Sateré-Mawé en de westerse wereld heroverwegen als het gaat om oorlog, ongelijkheid en kolonisatie.
 

Luna Science bachelor met ervaring in psychoactieve en medicinale planten. Contentschrijver, onderzoeker en antropologieliefhebber.

Luna is geboren in Brazilië, in het hart van de Pantanal-regio, waar 3 verschillende biomen elkaar ontmoeten en waar veel inheemse culturen op elkaar inwerken. Luna is zich altijd bewust geweest van de verschillende manieren waarop het leven kan worden geleefd. Diens missie is om zoveel mogelijk verschillende manieren van leven te verkennen en deze diversiteit te vieren waar hen ook gaat.

Meer over Luna