Catuaba: verloren in de vertaling

Auteur: Luna Science bachelor met ervaring in psychoactieve en medicinale planten. Contentschrijver, onderzoeker en antropologieliefhebber.

J.B., die al over de 60 heen was, woonde in een dorp in de verre streken van Brazilië. Hij was getrouwd met een sterke vrouw en de twee stonden bekend om hun levendige voortplanting. Elk jaar kwam er een nieuw gezond kind op weg en elk jaar groeiden de geruchten in het dorp over de vitaliteit van de oude man.

Het leek bijna onmogelijk dat J.B. nog zo krachtig kon presteren gezien zijn hoge leeftijd. En toch zou er elk jaar een nieuw kind komen om de vitaliteit van de oude man te pareren. Op een dag ontdekte een oude bekende van de twee eindelijk het geheim van de oude man: aan het eind van hun tuin zag hij J.B. een deel van de bast van een catuabababoom afsnijden. Het leek erop dat de schors van de boom J.B. alle verloren kracht uit zijn jeugd gaf! Het nieuws van het geheim van de man had zich al snel over de hele stad verspreid en omdat hij ook wat vitaliteit wilde terugwinnen, kwamen alle andere mannen bij hun huis opdagen. J.B. was echter gierig, en in een poging zijn boom te beschermen maakte hij van zijn huis een soort fort.

De eerste keer dat ik over catuaba hoorde was waarschijnlijk rond de tijd dat ik terug in Brazilië begon te drinken. Catuaba staat synoniem voor een zeer goedkope alcoholische drank die lijkt op wijn, maar veel zoeter is. Daar is catuaba in feite de goedkope drank voor de jongeren en de armen, iets wat lijkt op de Jägermeister hier. In tegenstelling tot Jägermeister is catuaba echter niet alleen bekend om zijn smaak, maar ook om zijn onbeschaamde erotische logo, wat altijd reden is voor wat grappen. Ondanks de schijnbare seksuele symboliek van het merk van de drank, waren de afrodiserende eigenschappen van catuaba nooit door mijn hoofd gegaan. Als ik er echter op terugkijk, weerhield het onbewuste van het mogelijke effect van de drank me er niet van om het te ervaren.  

De eerste vermelding 

De eerste keer dat het afrodisiacum potentieel werd genoemd binnen de academische wereld was in 1904, toen Arthur José da Silva zijn scriptie (PT) schreef over de chemie en de plantkunde van de boom. Voorheen was catuaba alleen informeel bekend bij verschillende gemeenschappen, waar rekeningen zoals de bovenstaande, die ook in Arthur's scriptie wordt verteld, niet ongewoon waren. Met een geschiedenis die eerder gebaseerd is op mondelinge dan op schriftelijke traditie, kan Arthur's thesis over het onderwerp beschouwd worden als een opstapje naar het genereren van kennis over deze boom binnen de academische omgeving. Zijn werk was echter niets anders dan het begin. Na bijna 120 jaar sinds zijn werkstuk is er nog veel meer te leren over deze boom.

De vele namen

Zo is het tot op de dag van vandaag nog steeds onzeker wat precies de boom is die men 'catuaba' noemt. Voor Arthur betekende 'catuaba' Erythroxylum catuaba, maar 'Erythroxylum catuaba' betekent tegenwoordig niets anders dan een oude wetenschappelijke naam waaraan geen echte boom is verbonden. Sommigen zeggen dat catuaba de bomen zijn die bekend staan als Erythroxylum vacciniifolium en die te vinden zijn in het Braziliaanse noordoosten en in het Atlantische woud. Toch kunnen sommige gemeenschappen - die al heel lang 'catuaba' gebruiken - zeggen dat de boom die sommigen Erythroxylum vacciniifolium noemen niet de catuabababoom is. In plaats daarvan zeggen ze dat de boom die bekend staat als Trichilia catigua de plant is waar mensen naar moeten zoeken. Andere gemeenschappen zijn het echter niet eens met beide opties en voegen nog een andere soort toe aan de verwarring, genaamd Anemopaegma arvense. Voeg nu aan Anemopaegma arvense nog eens 5 verschillende geslachten toe, en dan heb je alle 8 verschillende geslachten die tot nu toe met 'catuaba' werden geassocieerd.

Catuaba als afrodisiacum

Al deze planten lijken te zijn geassocieerd met het woord 'catuaba' en ze lijken allemaal een soort afrodisiacum te hebben gekregen. Welke boom de 'originele' catuaba was, blijft misschien voor altijd een mysterie, maar wat bekend is, is dat er minstens 8 verschillende planten in Brazilië zijn die een soort afrodisiacum eigenschap kunnen hebben. Schijnbaar lijkt 'catuaba' een woord te zijn geworden om elke boom met dergelijke eigenschappen te beschrijven. Een theorie die zo'n breed verspreid gebruik van de term 'catuaba' probeert te verklaren, zegt dat de term naar de rest van Brazilië is gebracht door mensen die uit het noordoosten komen, waar de 'originele' catuaba misschien vandaan zou kunnen komen. Tijdens de droogteperiodes zouden mensen uit het noordoosten van Brazilië naar andere delen van het land verhuizen en met hen op die manier de term 'catuaba' meenemen.  

Etymologie van de dingen 

Er wordt gespeculeerd dat de term "catuaba" afkomstig is van een Tupi-Guarani-taal (PT), waarbij "caá" betekent "plant of blad", "tuã" betekent "gedrongen" en "ibá" betekent "boom". Arthur José da Silva, auteur van het papier uit 1904, suggereerde daarentegen dat het woord afkomstig zou kunnen zijn van het tupinambá-dialect, waarvan 'catu' goed betekent en 'apuaba' de mens, waar 'catua-puaba' goed voor de mens zou betekenen. Deze term zou iets suggestiever zijn in termen van het traditionele gebruik van de boom.  

Het vinden van de 'ene'

De waarheid is dat, ongeacht welke boom precies met 'catuaba' wordt bedoeld, alle gemeenschappen die er gebruik van maken dit al lang doen en lijken te weten naar welke boom ze moeten gaan en wat ze ermee moeten doen. Winkels die 'catuaba' verkopen hebben de neiging om mensen uit deze gemeenschappen als bron te hebben en krijgen als zodanig 'catuaba', wat een afrodisiacum boomschors betekent. In een in 2004 gepubliceerde studie is een analyse gemaakt van de boomsoorten die in de winkels worden verkocht en is gebleken dat de meeste winkels de Trichilia catigua boom verkopen.  

Het profiel van de 'ene'

De Trichilia catigua behoort tot de Meliaceae familie. Het is een boom die tot 10m hoog kan worden, met samengestelde bladeren van 5 tot 7 blaadjes en bloemen van een witgele kleur. De vruchten bestaan uit een roodachtige langwerpige capsule met lange en stijve geelachtige haren. Elke vrucht heeft slechts één zaadje, dat op elk moment tussen december en januari verschijnt en tot 6 maanden aan de boom blijft hangen. Chemische analyses van de boom hebben een reeks vormen opgeleverd, waaronder gecondenseerde tannines, zoals catechine, epicatechine, procyanidine, catiguanine A en B, en ook enkele flavolignan, zoals cinchonnaines Ia, Ib, IIa, IIb en apcynine E.

De mogelijke effecten van catuaba

Studies over de afrodiserende eigenschappen van deze soort zijn net begonnen en tot nu toe zijn er geen positieve resultaten die deze eigenschappen bevestigen. Het is echter gebleken dat de plant ontspannende en antidepressieve effecten kan hebben. Het is ook aangetoond dat de plant het geheugen van muizen kan verbeteren en dat het mogelijk een antinociceptieve, ontstekingsremmende, antiaritmische en antioxiderende werking heeft. Verder zijn er enkele studies geweest die aantonen dat de plant antibacteriële activiteit heeft tegen sommige bacteriën en antivirale activiteit tegen het poliovirus type 1, bovine herpes virus en poliovirus in HEp-2 cellen. Er zijn echter nog steeds studies aan de gang en er moet nog veel meer worden onderzocht. Voor een overzicht van Trichilia catigua kun je terecht bij deze studie. 

De toekomst van catuaba

Komende uit een sterke mondelinge traditie heeft 'catuaba' een lange weg afgelegd en heeft, nog steeds in de mist van verwarring en misplaatste nomenclaturen, misschien zelfs nog een langere weg te gaan. Van wat er bekend is, lijkt 'catuaba' echter veel potentie te hebben en zal alleen de toekomst vertellen wat er nog meer uit zal komen. Misschien zal op een dag de 'originele' catuaba worden gevonden. Misschien maakt het vinden van het 'origineel' helemaal niet uit. Zolang de mondelinge tradities in leven worden gehouden en zolang de mensen met de kennis binnen de gemeenschap nog leven, zal 'catuaba', wat het ook mag zijn, doorgaan, samen met de voordelen die ermee gepaard gaan.

Luna Science bachelor met ervaring in psychoactieve en medicinale planten. Contentschrijver, onderzoeker en antropologieliefhebber.

Luna is geboren in Brazilië, in het hart van de Pantanal-regio, waar 3 verschillende biomen elkaar ontmoeten en waar veel inheemse culturen op elkaar inwerken. Luna is zich altijd bewust geweest van de verschillende manieren waarop het leven kan worden geleefd. Diens missie is om zoveel mogelijk verschillende manieren van leven te verkennen en deze diversiteit te vieren waar hen ook gaat.

Meer over Luna